Кэскил оҕо ансаамбыла

Хомус уол оҕону иитиигэ суолтата

Былыр да быйыл да оҕону иитиигэ хомус суолтата олус улахан. Сахаҕа урут даҕаны хомус дорҕоонун кэрэ эйгэтигэр тардыһыы баар буоллаҕа. Саха бастакы профессиональнай композитора М. Н. Жирков «Якутская народная музыка» (Дьокуускай, 1981) үлэтигэр суруйбута: «Самым распространенным среди якутов инструментом является хомус… Он имел массовое распространение, владели им преимущественно женщины». Кырачаан оҕо туппай буолар сааһыгар хомус дьүрүскэн тыаһын сэргээн истэр, тарбахтарын сараҥнатан хомуһу былдьастаҕына, ийэ барахсан, сүрэҕэ мөҕүл гынар, оҕотун саататаары, тымтык мастан хомус кыһа охсон биэрэр. Дьэ итинтэн сиэттэрэн «хомус оҕо-дьахтар саататынар тэрилэ» диэн өйдөбүл үөскээтэҕэ.

Ол эрээри хомуска оҕо-дьахтар эрэ буолбакка, эр дьоннор эмиэ тардалларын туһунан сэһэннэр норуот номоҕор ахтыллаллар. Холобур, Ньиэтэ Быраат, Хомусчут Соппуон, Кыыл Уола, Лука Турнин  ааттара-суоллара сурукка суруллан, бичиккэ бичиллэн хаалбыттар.    

Дьэ ити курдук, былыргыга да эр хоһуун, ааттаах-суоллаах хомусчуттар бааллара эбит буоллаҕына, билигин хайдаҕый?

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр хомусчут уолаттар ансаамбыллара Уус Алдан улууһун И. Н. Жирков аатынан Дүпсүн орто оскуолатыгар баар. Бу ансаамбыл 2010-2011 үөрэх дьылыгар тэриллибит. «Кэскил» хомусчут уолаттар ансаамбылларын уонтан тахса сыллаах үлэлэрин түмэн, «Кэскил» – Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҕо образцовай ансаамбыла» кинигэ-альбом биһирэмэ кулун тутар саҥатыгар буолан ааста. Альбом-кинигэни билиҥҥи салайааччылар Т. С. Михайлова уонна Е. В. Атласова түмэн таһаарбыттар. Альбом-кинигэҕэ хомус ансаамбылын уонтан тахса сыллаах устуоруйата сылларынан сырдатыллыбыт, хаартысканан бигэргэтиллибит.   

«Кэскил» хомусчут уолаттар ансаамбылларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуннара, «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайыннара М. М. Соловьева, Т. С. Михайлова үтүө сүбэнэн тэрийбиттэр. Билигин ансаамбылы оскуола педагог-библиотекара Е. В. Атласова салайсар.

Тамара Семеновна кэпсииринэн: «Ансаамбыл уолаттарын хомуска эрэ бэлэмниир буолбакка, уолаттар олоххо бэлэмнээх, элбэх сатабылларга уонна үөрүйэхтэргэ үөрэнэн тахсыыларын ситиһэбит», – диэн тоһоҕолоон этэр.  

Ансаамбыл тэриллиитин сүрүн сыалынан уол оҕону хомус нөҥүө дэгиттэр сайыннарыы эбит. Бу сыалы толорорго араас соруктары туруоруммуттар: уруок таһынан эбии дьарык көмөтүнэн уол оҕону хомуска уһуйуу; хомус нөҥүө сайдар  усулуобуйаларын тэрийии; интэриэстэрин, кыахтарын таба көрөн салайан биэрии диэн.

Ансаамбылга 2010 сылтан 2023 сылга дылы 303 уол оҕо дьарыктаммыт. Салайааччылар этэллэринэн, ансаамбылга дьарыктанар оҕо ахсаана сыллата 20-22 оҕо иһинэн эбит. Ансаамбыл үлэтин сүрүн хайысхатынан: түмэллэргэ сылдьан, анал литературалары хасыһан, куйаар ситимин нөҥүө хомус устуоруйатын үөрэтии; виртуоз хомусчуттар, хомусчут импровизатордар ыытар маастар-кылаастарыгар сылдьан, хомустуур таһымнарын үрдэтии; хомус тардыытын ньымаларын үөрэтии, чочуйуу; норуот ырыаларын, матыыптарын анаан үөрэтии; саха суруйааччыларын хомус туһунан хоһооннорун үөрэтии курдук уол оҕо эргиччи сайдар тосхолун тутуһаллар.   

Ансаамбыл иһинэн үгэс буолбут тэрээһиннээхтэр: хомус күнүн бэлиэтээһин, нэһилиэккэ, оскуолаҕа маастар-кылаастары ыытыы, сыл түмүгүнэн ситиһиилэри бэлиэтээһин, төрөппүттэр иннилэригэр ыытыллыбыт үлэни отчуоттааһын, төрөөбүт күннэри бэлиэтээһин, айылҕаҕа сылдьыы курдук тэрээһиннэр ыытыллаллара кэллэктиип биир ньыгыл буоларын  ситиһиигэ төһүү күүс буоларын бэлиэтииллэр.  

«Кэскил» ансаамбыл хомуска айымньытын ис хоһоонун арыйарга биир сүрүн хайысхатынан көстүүмнэрэ буолар эбит. Көстүүмнэри тиктэриигэ төрөппүттэр көмөлөрө олус улахан. «Оҕолорбут тустара» диэн түүнүн утуйбакка, күнүһүн олорбокко сыралаһан тиктэрэллэр.

Репертуары тобулуу, үөрэтии, дириҥник хорутан чочуйуу – бу салайааччылартан айымньылаах үлэни ирдиир биир уустук түбүк. Хомус тардыытыгар дьоҕурдаах оҕолору туспа тутан дьарыктааһын үлэтин тэрийэллэр. Ол курдук бастакы хомуурга  дьарыктаммыт уолаттартан Алдан Рожин Федора Гоголева аатынан «Удьуор уһуйааччы утума» күрэхтэһиигэ «Бастыҥ хомусчут» анал ааты ылыаҕыттан кынаттанан, импровизатор-хомусчукка тиийэ үүннэ, билигин Турцияҕа Анкара куоракка Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэлистибэтигэр култуура салаатыгар эппиэттээх үлэһит. Оттон Спира Иванов уус идэтигэр уһуйуллан, эдэр хомус ууһа аатын ылан, Москва куоракка ыытылла турар «Россия» Норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапка-форумҥа кыттар чиэскэ тиксибитэ.  

Уолаттар ансаамбылга дьарыктаныыларын түмүгэр хомуска тардыы үөрүйэхтэрин баһылыыллар, кэллэктиипкэ алтыһа үөрэнэллэр, сценаҕа толлубакка тахсар буолаллар, дьону кытта тапсан бодоруһаллар, бэйэлэрин баҕаларын табыгастаахтык салайына үөрэнэллэр, билиигэ-көрүүгэ тардыһаллар, атын дойду култууратын ытыктыы үөрэнэллэр уонна онтон да атын сатабыллары, үөрүйэхтэри баһылыыллар.

Салайааччылар уонна төрөппүттэр «Кэскил» хомусчут уолаттар ансаамбылларын тэрийии көдьүүһүн туохха көрөллөрүй? Уол оҕо судургу, биир тыллаах, түргэн-тарҕан туттуулаах, бэйэ-бэйэлэрин үөрэтиһэллэр, санааларын аһаҕастык этэр буолан дьарыктыырга табыгастаахтар, ыраах айаҥҥа тэрийэн ыытарга эрэллээхтэр. Уол оҕо тыына күүстээх уонна уһун буолан, күргүөм тардыыга тэтимнээхтэр, көхтөөхтөр. Хомуска саҥа тиэмэни быһаарары аралдьыйбакка, болҕойон истэллэр, ордук ылынымтыалар. Ханна да сырыттахтарына, хардарыта көмөлөсүһэллэр, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-хоторсон биэрэллэр. Хомуһу тардыыга атынтан атын ньымалары тобулан киллэрэллэр, оонньуурга көҕүтүһэллэр, араас сатабылларга түргэнник үөрэнэллэр. Кэллэктиип түмсүүлээх буолан, бэйэни сатаан салайынарга бэйэ-бэйэлэриттэн үөрэнэллэр. Ыараханы тулуйумтуолар, дьулуурдаахтар, ситиһииттэн инники дьулуур үөскүүрүн өйдүүллэр. Тус бэйэлэрин сыаналана, туохха сыыспыттарын көннөрүнэ, хомуска өссө тугу тардыахха сөбүн тобулан  таһаарарга дьулуурдаахтар.

Салайааччылар уһуйуллааччыларын уонна төрөппүттэрин кытта биир өйгө-санааҕа сыалланан-соруктанан үлэлииллэр. Кинилэр төрөппүттэргэ бөҕө эрэллээхтэр, биир сыалга-сорукка киирэн, «уһуйуллааччыларбыт», «оҕолорбут» диэн санаанан салайтараллар. Инньэ гынан ансаамбыл кэллэктиибэ бөҕө тирэхтээх буолар, төрөппүттэргэ эрэллээх сыһыан үөскүүр. Ити, биллэн туран, үлэ тахсыылаах уонна ситиһиилээх буолуутугар быһаччы оруоллаах. Ансаамбылга аҥаардас хомуска тардыы эрэ үөрүйэхтэригэр үөрэтии буолбакка, уол оҕо бэйэтин аналынан эр киһилии өйдөөх-санаалаах иитиллэн тахсыытыгар болҕомто ууруллар. Салайааччылар икки төрөппүттэр икки күннэтэ алтыһан үлэлэстэхтэринэ, уолаттар олох араас сатабылларыгар уонна үөрүйэхтэригэр уһуйуллан тахсаллар.

Ансаамбыл салайааччытыттан улахан тутулуктаах. Уһуйааччылар уолаттар саастарын, интэриэстэрин, өйдөрө-санаалара уларыйыытын көрөн былааннаах үлэни ыыталлар. «Улаатан эрэ уолаттарга табаарыстыы сыһыаны, көмөлөсүһүүнү таба тутан тэрийдэххэ – ситиһии биир төрдө буолар. Ансаамбылга дьарыктаммыт уолаттар оскуола кэннэ хомуһу доҕор оҥостон, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар хомус тардыан баҕарар дьону, ыччаттары дьарыктыы, хомуска уһуйа сылдьаллар. Онон, хомуска сыстыбыт оҕо кэрэни кэрэхсээн, олох очуругар оҕустарбат, олох мөкү өттүгэр санаатын уурбат, үчүгэйгэ, кэрэҕэ эрэ тардыһар күүстээх санаалаах буолар», – дэһэллэр уһуйааччылар.

«Кэскил» ансаамбыл хомусчут уолаттара  чахчы олус талааннаахтар. Кинилэр 2012 с. Франция Париж куоратыгар IX Норуоттар икки ардыларынааҕы «Париж, мин эйигин таптыыбын!» фестивальга I степеннээх лауреат үрдүк аатын чиэстээхтик ылбыттарын туһунан сүрүн судьуйа, биллиилээх пианист, композитор, дирижер Филипп Урс саха хомусчут уолаттарын сөхпүтүн сурукка тиһэн хаалларбыт: «Я в восторге от игры на таком маленьком, но звучном инструменте – хомусе мальчиков из Якутии. Мальчики, вы просто молодцы! Спасибо руководителям за то, что вы учите детей на своем национальном инструменте, не забывая культуру своего народа! Хомус – это не просто инструмент, а настоящий символ национальной культуры народа Саха. Берегите свою культуру, свой хомус!».

         Дьэ ити курдук, «Кэскил» оҕо образцовай ансаамбылыгар  уһуйуллубут уолаттартан кэнэҕэһин кэнэҕэс кэрэни кэрэхсиир, норуотун баай үгэстэрин ытыктыыр, сүгүрүйэр, нэһилиэги, улууһу, өрөспүүбүлүкэни да салайар ыччаттар тахсыахтара диэн бүк эрэнэбит. Дьэ оччоҕуна, өбүгэ өһүгэр этиллэринии, «хаҥас өттүгэр хара саарба, уҥа өттүгэр кырымахтаах саһыл» тутуурдаах уолаттардаахпыт дэниэхпит.

 

Слепцова Е.П., Хомус түмэлин научнай-сырдатар үлэ методиһа

05.03.2024 с.